Rade Šerbedžija – ili pad Jugoslavije

Prvi put sam se “sreo” sa Radetom Šerbedžijom početkom osamdesetih u zagrebačkom kazalištu – na sceni su bili “Karamazovi” Dušana Jovanovića, a u glavnoj ulozi te drame je bio on, Rade, čvrsto stegnut ideološkim konopima borbe protiv informbiroa i ispaštanja u kamenjaru Golog otoka.

Za nas, studente iz Zagreba (upravo sam bio upisao studij filozofije na filozoskom fakultetu), “Radetovi Karamazovi” su bili blagi šok. Nešto o čemu se nije govorilo, odjednom je postalo, “zahvaljujući Radetu”, gromoglasno. Svi, od prvog do poslednjeg, smo mislili da je to izuzetno hrabro (da je Šerbedžija izuzetno hrabar).

Na italijanskom postoji riječ, “mattatore”, koja u našem prevodu zvuči kao “zabavljač”, što je loš i neadekvatan prevod. Mattatore je onaj koji dominira scenom, glavni lik, čovjek u centru pažnje. Nikog nije zanimalo tko je to režirao i stavio na scenu, mi smo htjeli samo Radeta.

Baš u to vrijeme neke kolega sa fakulteta, rokeri, pitali su me da im sugeriram moćno i originalno ime za novoosnovanu rok-grupu. Upravo se u kinu bio pojavio Zafranovićev film “Pad Italije” a ja nisam izdržao a da im ne ponudim “Pad Jugoslavije” – “Hej”, rekli su mi i nestali, “ti imaš previše razvijen smisao za šalu”. Dvadesetak godina kasnije pad Jugoslavije nisam nikako više asocirao sa Zafranovićevim filmom, mnogo mi je bliža bila misao da je pad zajedničke države imao neke veze sa tom famoznom “hrabrošću” uvjerenog jugoslavena Radeta Šerbedžije. 

Šerbedžiju susrećem ponovo mnogo godina kasnije, kad smo se već odavno skrasili u dvadesetprvom stoljeću, kao slavista talijanskog izdavača Zandonai: moj posao se sastoji u izabiranju prvoklasne literature sa ex Jugoslavenskih prostora za prevod na talijanski jezik i objavljivanje u Italiji. U Opatiji, uz “pjat” girica u gostioni tik ispod hotela gdje se održava skup ex ju Jevreja, potpisujemo saradnju sa Davidom Albaharijem. Usred Beograda lovimo i ulovimo Dragana Velikića. Dobijamo prava za Tišmin roman-tragediju “Kapò”. Borisa Pahora zadobijamo u “osmici” iznad Trsta. Miljenka Jergovića ubijeđujemo na sajmu knjiga. Sa Jelenom Lengold se dogovaram u njenom stanu u Novom Beogradu. Dušana Veličkovića i Andreja Nikolaidisa se čak osmjelim da prevedem. U 2010. Zandonai dobija nagradu Srpskog ministarstva kulture za najuspiješnijeg izdavača u širenju srpske literature. Prevodimo i Andrićeve priče. Za Kiša i Pištala agenti nam ne daju prava za prevod.

Baš u to vrijeme u moje ruke dospijeva Šerbedžijina knjiga “Do posljednjeg daha”. Ne sjećam se tko mi ju je doturio. Pročitam je – naravno, à bout de souffle – i kažem mojima u izdavačkoj kući: “Ovo! Šerbedžija je legenda, ovo treba objaviti”.

Legenda. U knjizi možete pročitati ovu i ovakvu anegdotu: Rade izlazi autobusom punim sarajevskih Srba iz opsjednutog grada; tek što je autobus izmilio iz Sarajeva evo, zaustavljen je od strane grupe mladih “mudžahedina”; u rukama im mitraljezi, zelene bandaže oko glave; nesretni putnici moraju da napuste vozilo; među zadnjima izlazi Rade; mudžahedini urlaju: “Rade, legendo!”; autobus, u punom sastavu, napušta grad tragediju.

Eto, čitam Radetovu knjigu i napokon nalazim pravi prevod za italijanski “mattatore”: legenda, da, da, Rade Šerbedžija je prava legenda.

No knjiga sadrži još mnogo toga. Recimo Titov poziv Radetu da glumi u Slovenskoj vili u prisustvu Maršala i još nekoliko velikodostojnika. Maršal i družina upravo večeraju, Radetu nije jasno zašto su ga pozvali. “Glumi!”, kaže mu drug Tito i Radetu ne preostaje drugo no Šekspirov monolog pred prepunim stolom.

Šerbedžija se računa, u raznim vikipedijama i sličnim inform-sredstvima, kao Hrvat. Ali ni to nije općeprihvaćeno, u knjizi – na Pulskoj plaži krajem Devedesetih – Rade se sunča sa familijom. Bilder sa velikim nacionalističkim nabojem se diže na noge i obraća se plaži i svima prisutnima: “Šta ON radi ovdje?!”. Naime, Rade je rođen u Hrvatskoj, ali kao Srbin.

Zandonai hoće Šerbedžiju, ja se vozom, pa autobusom, pa brodom stuštim na Brijune gdje Rade upravo glumi kralja Lira – evo ga, mattatore/legenda se upravo penje i spušta po kamenim obroncima Malog Brijuna. Na večeri nakon predstave čitava Radetova klapa je na okupu: glumci, porodica, pomoćnici, organizacija. Rade se na čas udaljio, njegova družina prepričava, samo za moje uši, ovu anegdotu: Rade, koji je bio poznat i glumio čak i u Los Angelesu, susreće se na žurki sa Al Pacinom. “Al” obraća mu se Rade (priča mi njegova družina) “Al, zar me se ne sjećaš, pa glumili smo u istom filmu!”. Pacino (valja se od smijeha Radetova družina) odgovara: “Sjećam se. Pa šta onda?”.

Dakle, sic transit gloria mundi? I legenda Šerbedžija, čovjek koji je maršalu Titu servirao Šekspira, koji je (piše u knjizi) svojevoljno napustio bojno polje raspada voljene države Jugoslavije, i slavni Rade je našao nekog većeg od sebe, ne Tita, ne vlastodršca, nego većeg, poznatijeg glumca?

Nisam baš siguran da je to tako – Rade Šerbedžija je uistinu veliki glumac. Njegova se knjiga, nažalost, nije najbolje prodala u Italiji. I talijanski izdavač Zandonai se nakon nekoliko godina predao, prestao je objavljivati.

Globalizacija, to mi je sugerirao krajem Devedesetih sovjetski disident Aleksandr Zinovjev, je prohujala mimo nas a da se nismo ni stigli okrenuti. U jednom trenutku ideologija s kojom smo baratali u prošlosti je doživjela neočekivani pad – tko zna, možda ju je sahranio upravo onaj koji je prvi počeo da postavlja pitanja.